De sky is the limit niet meer...

Haagse Hoogbouw (3)

Tijdens elke stadswandeling of fietstocht door Den Haag (zie www.stadsgidsdenhaag.com) valt de hoogbouw in Den Haag op. Den Haag heeft binnen afzienbare tijd 10.000 nieuwe woningen nodig. Je kunt die woningen kwijt als je van het Haagse Bos of van het Zuiderpark een soort Central Park à la New York maakt, maar daarvoor krijg je de handen niet op elkaar – en zeker niet in het Benoordenhout. Maar met de verwachte bevolkingstoename moet die woonruimte er wel komen. De oplossing lijkt hoogbouw. Maar wie wil er hoogbouw in zijn wijk?

Bezwaren van bewoners: de Malietoren

De afgelopen twee drie jaar kijken Hagenaars om verschillende redenen anders tegen verwachte hoogbouw aan dan een jaar of dertig geleden.  Toen waren protesten eerder uitzondering dan regel en een mooi voorbeeld daarvan is de bewonersgroep Boze Emma.

In de jaren ’80 van de vorige eeuw zette een groep bewoners uit het Bezuidenhout zich schrap tegen de ‘verkantorisering’ van hun wijk en verenigden zich in Bewonerscommissie De Boze Emma. Een van hun successen is het bouwproject van Crouwel Architecten uit 1996, de Malietoren. Die bekende toren aan de Bezuidenhoutseweg boven de Utrechtsebaan is door Crouwel ontworpen in 1987 als een kantoorgebouw met bovenaan een hotel, samen 114 meter. Onder andere door de bezwaren van Boze Emma verdwijnt dat voorstel in de prullenbak en het nieuwe ontwerp brengt de toren terug tot 72 meter. Ondanks mijn sympathie met de toenmalige bewonerscommissie gebiedt de eerlijkheid te zeggen het nu een wat plompe toren is geworden. Bij 114 meter had ie ongetwijfeld een wat slankere uitstraling gekregen.

Bezwaren van bewoners: het ANWB-kantoor

De laatste jaren is het ANWB-kantoor van architect J.F. Berghoef uit 1962 bij Clingendael, in de gemeente Wassenaar, door het ingekrompen personeel voor de organisatie te groot geworden en de ANWB wil verhuizen naar de locatie waar tot voor kort het Koninklijke Conservatorium zat. In plaats van het 30 meter hoge ANWB-gebouw staan nu woonflats voor 400 woningen op de tekentafel– enkele bouwblokken worden 50 meter hoog. De omwonenden willen inspraak, maar zo stelt de gemeenteraad van Wassenaar op 14 juli 201: “De omwonenden hebben verwachtingen van de inspraak ‘die niet overeenkomen met het participatieniveau’ (een formulering om te onthouden. P.V.). Ook de omvang van de bebouwing en het aantal woningen staat blijkbaar niet meer ter discussie.” Benoordenhoutse omwonenden worden in oktober 2021 geheel verrast door de concrete plannen. Ook de Haagse gemeenteraad is verrast: zij blijkt niet op de hoogte gesteld van de toewijzing van het KC-pand aan de ANWB.

Central Park

Nu we het toch over Benoordenhout hebben. Central Park: Het plan is nauwelijks serieus besproken. Maak van het Haagse Bos een Central Park, zoals in New York: groen met hoogbouw aan de randen. Den Haag heeft immers binnen korte tijd behoefte aan 10.000 nieuwe woningen. Plaats ze rondom het Haagse Bos en je bent in een klap van alle discussies in alle wijken af. Het past precies. Maar ja, hoe gaat het. Het is wat vergelijkbaar met het grote aantal coffeeshops in de Weimarstaat. Iedereen herkent het probleem, maar niemand wil zo’n coffeeshop in zijn wijk overnemen, net zomin als dat iemand hoogbouw in zijn wijk wil. En voor je het weet worden de oplossingen gezocht in de probleemwijken. Lachend werd het voorstel Central Park Haagse Bos van de hand gewezen en iedereen keek toentertijd richting Den Haag Zuidwest voor de oplossing van het woningtekort.

Het CID

Den Haag kent een drietal gebieden in de stad waar hoogbouw komt: Laakhaven, de Binckhorst en de derde is het CID, het gebied tussen de stations CS, HS en NOI. Om weekblad Den Haag Centraal van januari 2021 te citeren: ”Daar komen 20.000 nieuwe woningen, 40.000 bewoners en 640.000 vierkante meters kantoorruimte bij. En dat wordt voornamelijk ondergebracht in torens als Bellevue (twee maal 180 meter) bij CS, The Grace (180 en 150 meter) bij het Rijswijkseplein, en The Roofs op het Grotiusplein bij het CS (120 en 100 meter).

Bezwaren van bewoners: Plan AnnA

En dan hebben we nog Anna, het nieuwe zusje van Boze Emma. Den Haag heeft het CID, het Central Innovation District, aangewezen als een van de drie ideale plekken voor hoogbouw.

In een gedeelte van dat CID, het Bezuidenhout heeft de wijk nu 9000 woningen en daar komen volgens alle plannen er 10.000 bij. Anders gezegd: er wonen nu 17.500 inwoners en dat worden er op die kleine 200 hectare volgens de gemeentelijke plannen 37.000. Hoogbouw dus. En daar zit actiegroep Anna niet bepaald op te wachten. Nieuwbouw prima, maar “Niet Hoger Dan de Buren!”

In de plaats van het voormalige gebouw van het ministerie van Sociale Zaken, het beroemde SOZA-gebouw van Hertzberger bestaande uit 16 achthoekige torens uit 1990, komen vier torens met plaats voor 1000 tot 1200 woningen. Plan AnnA van architectenbureau Rijnboutt gaat uit van twee stedelijke bouwblokken van 28 meter hoogte en daarop verschijnen dan vier torens, een van 125 meter, een van 100 en twee van 75 meter, zo krijgen de bewoners in een huis-aan-huisbrief te lezen. Je mag trouwens hopen dat het een kwestie is van slordig formuleren. Zoals het er nu staat komt op die stedelijke laag van 28 meter een toren van 125 meter: samen 153 meter…

Verder komt er voor 34.000 vierkante meter kantoorruimte voor kennis- en technologiebedrijven op hoog niveau. Hiermee kan het gebied verder invulling krijgen als IT Security Campus. De wethouder erkent inmiddels dat het met de participatie en inspraak voor de omwonenden treurig gesteld was bij dit SOZA-project. Nu is het in Den Haag usance dat alleen inspraak mogelijk is als de plannen al klaar zijn, zoals de nieuwe voorzitter van de Vereniging Vrienden van Den Haag laatst kritisch opmerkte. Jacob Snijders van de wijkorganisatie Bezuidenhout constateert dat de huidige ‘participatie’ een wassen neus is. Daar komt bij dat ‘het participatietraject’ niet meer in handen is van de gemeente, maar aan de projectontwikkelaars is overgelaten.

Bezwaren van de architect

De omwonenden, verenigd in SoZaWe, komen in opstand, “Het gebouw, ontworpen door de architect Herman Herzberger, is een van de iconen van het Structuralisme, een specifiek Nederlandse architectuurstroming die een prominente plaats op de Haagse architectuur staalkaart verdient,” aldus het platform. Het staat dan ook vermeld in de bijzondere uitgave ‘Post 65 architectuur’ als een van de beste voorbeelden van het structuralisme. Ze worden in hun bezwaren gesteund door de erfgoedvereniging Heemschut.

En ook de architect zelf, Herzberger, laat zich horen. Hij spreekt november 2021 de gemeenteraad toe. In een  interview met de altijd wakkere en voor Hagenaars onmisbare weekkrant Den Haag Centraal, zegt hij: “Het gebouw is echt te goed om het nu al te slopen. Dat zeg ik niet omdat het mijn schepping is, maar om maatschappelijke redenen. We moeten toch echt in het teken van duurzaamheid anders gaan denken. Als je weet wat voor een uitstoot aan CO2 de sloop van zo’n gebouw veroorzaakt. Sloop desnoods een stukje, bouw er wat bij. Ook goed. Maar ga niet helemaal opnieuw beginnen. Dat is een verspilling van jewelste. Het draait bij die ontwikkelaars allemaal om rendement.”

Op de website van Herzberger staat een plan met vele tekeningen en impressies onder het motto: het gebouw als stad.  Het gebouw is makkelijk om te vormen tot woningen. “Mijn ontwerp is daarvoor zelfs uitermate geschikt. Wel zou het moeten worden aangepast. Eventueel zou er op of bijgebouwd moeten worden. Zeg maar hoeveel woningen je er wilt hebben. Ik zorg ervoor. Laat de gemeente gewoon contact met mij opnemen.”

Bezwaren van de gemeente: De Verheeskade en Bellevue

Tienduizend nieuwe woningen heeft Den Haag op korte termijn nodig en dan komt MS Vastgoed met een prestigieus project van Kollhoff & Pols Architecten, ‘De Laak’, drie torenflats op de Verheeskade van respectievelijk 240, 180 en 70 meter hoog, samen goed voor 1400 woningen, waarvan 420 sociale woningbouw. Tweehonderd en veertig meter, dat is 100 meter hoger dan het hoogste Haagse gebouw anno 2021. Maar de gemeente schrikt er plots  voor terug. “Er komt een structuurvisie”, zo klinkt het in de raad, “en dan kijken we synchroon naar de bouwplannen en de eisen voor de leefbaarheid, zoals groenvoorzieningen.”

Die laatste visie zorgt er ook voor dat de Bellevueplannen even stil komen te liggen. Het Bellevue-project bestaat uit twee torens van elk 180 meter in de Rijnstraat, hoek Bezuidenhoutseweg. Bijzonder is dat binnen het Bellevueplan van de 1200 woningen er bijna 500 de 40 vierkante meter niet halen. Zowel de buurbewoners als de gemeente zien het huidige plan bij nader inzien niet zitten: de hoog, te veel volume, te weinig inspraak, te dicht bij het stadscentrum en te weinig oog voor de leefbaarheid.

Wat die 40 vierkante meter betreft, is dat niet erg klein? Het blijkt dat die woninggrootte van Bellevue gebaseerd is op het Urban Living Concept (voor jong hoogopgeleid talent) en op het Best Age Living Concept (voor actieve senioren met een stedelijke levensstijl). De SP noemt dat in de gemeenteraad : “Holle marketingprietpraat om regels te omzeilen”. Het lijkt me een vriendelijke omschrijving.

Maar los daarvan: veel torens op een kluitje zoals hier bij Bellevue en de Resident, kunnen er overigens ook voor zorgen dat gebouwen niet meer tot hun recht komen. Het unieke zicht op de Hoftoren, ‘De Vulpen’, zal waarschijnlijk achter de torens verdwijnen, ook als ze in plaats van 180 slechts 165 meter worden, zoals de raad in oktober 2021 eiste.

Het Julianaplein

Wat ook door hoogbouw zal verdwijnen is het zicht vanaf de Bezuidenhoutseweg op de voorzijde station CS. Gelukkig maar: hoe meer die betonkolos uit het zicht verdwijnt, hoe beter. Twee torens komen er aan de zijkanten van dat plein, elk van 90-meter hoog. In het midden een verdiept gedeelte, een soort vallei met terrastuinen. Alles bij elkaar komen hier in KJ van de architecten Powerhouse Company, Delva en Landscape Architects 400 woningen, variërend van 48 tot 150 vierkante meter. Het wordt, aan de schitterende art-impressions te zien, een stationsentree om trots op te wezen.

Piet Vernimmen

Benieuwd naar alle verhalen over architectuur in de stad? Bekijk dan de stadswandelingen en fietstochten: Uniek Den Haag Zuid West, Anders winkelen, Gotische torentjes, moderne hoogbouw en een baljurk, Besuyde den Houte.